Materyal Satış ve Bilinç Yönetimi İçin
Bilişsel ve Duygusalın Oluşturulması
İrfan Erdoğan
Pınar Beşevli Solmaz
BÖLÜM I
SORUN, AMAÇ VE YÖNTEM
1895 Aralık ayında Lümiére Kardeşler tarafından ilk film gösterimleri yapıldığından bu yana müziğin filmlerde kullanıldığı bilinmektedir. Filmin müziklendirilmesi durumu ya da ses ve görüntü ilişkisi birçok açılım içermesinden dolayı, filmin ve müziğin yapılanışıyla ilgili farklı nedenlere dayandırılmakta, bu durum müziğin ve filmin oluşum sürecindeki ortaklık nedenlerinin açıklanışında tartışmalar yaratmaktadır. Ayrıca film müziğinin işlevleri, film içindeki yapılanışı ve filmin dışında varolabilme durumu, film müziği hakkında çok çeşitli görüşleri de beraberinde getirmektedir. Bu da doğal olarak araştırma gereğini doğurmaktadır. Elinizdeki kitap bu gereksinimden hareket ederek yazıldı.
Film ve müzik bağı hareketli görüntünün sunumunda müziğin kullanılmasıyla başlar ve günümüzdeki soundtrack olgusuna kadar çeşitlenen bir gelişme gösterir. Bu gelişme aynı zamanda film ve müziğin bütünleşik bir ürünü oluşturmada hem birbirine bütünleşmiş olurken hem de birbirini destekleyici ayrılmaya doğru seyretmiştir. Bütün bunlar göstermektedir ki; müziğin film üzerindeki katkısı ve film ile müzik arasındaki etkileşim oldukça ilginç ve önemli bir konudur. Özellikle Avrupa ve Amerika’da birçok üniversitede film müziği ile ilgili bölümler kurulmuş, dersler verilmekte; müzikologlar, eleştirmenler ve bilim adamları film müziği üzerine çalışmakta, film müziği grupları oluşturulmakta, film müziği dergileri ve kitapları yayınlanmaktadır. Türkiye’de ise okullarda ve akademik girişimlerde film müziğine gereken ilgi yeterince gösterilmemektedir. Ülkemizde Sinema tarihi açısından birçok araştırma ve yayın yapılmasına rağmen henüz film müziği konusuna gereğince önem verilmemiştir. Türkiye’de film müziğinin oluşum süreci, oluş koşulları ve gelişmesi hakkında bilinmesi gereken çok şey vardır. Türk sineması ve müzik ilişkisinin incelenmesi, temel sorulara yanıt bulunması, bu alandaki bilgi gereksiniminin giderilmesi ve sonraki çalışmalar için başlangıç yapılması gerekmektedir. Bu kitap bu gereksinimden hareket ederek film ve film müziğiyle ilgili boşluğu doldurmada katkıda bulunmak için tasarlandı. Tasarımda film müziği olgusu, film müziği’nin tanımı, tarihçesi, diğer türlerle olan bağı, ülkemizdeki durumu, kimler tarafından yapıldığı, önemi, biçimi ve içeriği ile ilgili temel konular ele alındı; filmi oluşturan öğeler içinde görüntü ve müzik arasındaki ilişkinin filmdeki açılımları, bu bağlamda film müziğinin sinemasal anlatıdaki ve pazar mekanizmasındaki işlevleri incelendi. İncelemede sinema ve müzik konusunda son zamanlardaki soundtrack olgusundan hareket ederek somut film ve film müziği örnekleri analiz edilerek bilgi birikimine katkı zenginleştirilmeye çalışıldı. Bu amaçla, sürecin görünür başlangıcı olan 1995 ile 2000 yılları arasında yapılan on filmin müziği incelendi.
Kuram
Bu kitabın temel yaklaşımına göre film müziği bir temsil sistemi olan filmde önemli bir yere sahiptir. Öyküde yaratılmak istenen duygunun oluşturulması ve verilmek istenen mesajın güçlü bir şekilde iletilmesinde vazgeçilmez bir araçtır. Bu aracın kullanımının gelişmesi ve mükemmelleşmesi film yapım tekniklerinin, psikolojinin ve film ve müzikle ilgili teknolojik gelişmesine bağlı olarak alınmıştır. Film bir ticari araç olarak gelişirken, film müziği “soundtrack” ve kliplerle tüketici piyasasında yaygın bir şekilde kullanılma yönünde gelişmiştir. Film gibi film müziği de bir tür “emtia” (mal) olmuştur. Bu mal hem kendisini hem de filmin satışını yaparak materyal kazanç getirirken, aynı zamanda filmin ve soundtrack kullanımının reklamını yapmaktadır. Dolayısıyla film müziği filmsel temsilde bir anlatım aracı özelliğini aşmıştır; kendisi filmden ayrı bir mal olmuş; filmi değerlendiren ve filmin reklamını yapan bir baş karaktere sahip olmuştur. Film müziği sadece filmin reklamıyla sınırlı kalmamış aynı zamanda, filmdeki karakterlerin posterlerinin, çocuk oyuncaklarının, kitaplarının satışında da reklam aracı görevini görmektedir.
Yöntem
Kitabın ele aldığı konuyla ilgili gerekli bilgiler çoklu kaynaklar kullanılarak toplandı ve değerlendirildi. Ülkemizde film müziğinin ne olduğunu, kimler tarafından yapıldığını, özelliklerini, işlevlerini, yapısını ve Türk film müziği tarihini inceleyen bir çalışma yapılmamıştır; yapılan çalışmalar gerekli bazı sorular üzerinde durmamış ve yeterli yanıtlar sunmamıştır. Bu boşluğu doldurmak için, bu çalışma önce film müziğinde gerekli olan bu bilgileri elde etmeye çalıştı. Bu amaçla film müziğinin oluşumu, değişimi ve gelişimi, ilk yapımından bu yana olan değişmeleri, işlevlerindeki farklılaşmaları, kimlerin film müziğine katkıda bulunduğu hakkında gerekli bilgiyi toplayabilmek için film müziği tarihi ve film müziğini inceleyen yerli ve yabancı kitaplar, dergiler, gazeteler, makaleler, ansiklopediler ve sözlükler kullanıldı. İnternetten konuyla ilgili siteler ve kütüphaneler Türkçe, İngilizce ve Almanca olarak tarandı. Film müziği ile ilgili kitapların bir kısmına internet aracılığı ile ulaşıldı. Ankara’da Milli Kütüphane, Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesi ve Bilkent Kütüphanesi, İstanbul’da Mimar Sinan Üniversitesi Sinema TV Uygulama ve Araştırma Merkezi ve Sinema TV Anasanat Dalı Kütüphanesi, İTÜ Sosyal Bilimler Kütüphanesi ve İ.T.Ü M.İ.A.M Kütüphanesi ve T.C. Kültür Bakanlığı Arşivi konuyla ilgili kaynak toplamak amacıyla kullanıldı.
Film müziğini ayrı bir tür olarak ele aldığımız için “film müziğini kimler yapar” sorusuyla karşı karşıya kalırız. Ülkemizde üretilen filmlerde, filme müziğin yerleşimi, müziğin kime sipariş edildiği, nerede ve nasıl kullanıldığını belirleyen (yapımcı, yönetmen, senarist, müzisyen gibi) önde gelen kişilerle iletişime geçildi. Bu kişilerle yazışmalar, telefon konuşmaları ve yüz yüze görüşmelerle hem Türkiye’deki film tarihi, film müziği, hem de kendileri ve yaptıkları müzik hakkında bilgi toplandı. E-mail yoluyla yapılan görüşmelerde önceden hazırlanmış sorulara cevap arandı. Yüz yüze yapılan görüşmelerde ve telefon görüşmelerinde konuşmanın ve anlatılanların akışı doğrultusunda derinlemesine sorular sorabilmek için yarı yapılandırılmış soru yöntemi kullanıldı.
Film içindeki müziklerin yerleşimi ve birbirinden farkları, film içinde müziğin önemi ve filme müziğin nasıl yerleştiği ile ilgili bilgi birikimi oluşturmak için film müziği tarihinin dışında, senaryo teknikleri ile ilgili kitaplardan, sinema sözlüklerinden, ansiklopedilerden ve bu konuda yapılmış araştırma, kitap ve makalelerden yararlanılarak film müziğinin farklı yapılanmaları incelendi.
Türk film müziği tarihini incelemek, ülkemizdeki ilk film gösterimlerinden bu yana müziğin kullanımı, geçmişten günümüze film müziği olgusunun değişimi ve gelişiminin araştırılmasını gerektirdi. Üstelik daha önce bu tür bir araştırma yapılmadığı, yapılan kaynak taraması sırasında ortaya çıktı. Bu yüzden çalışmanın ilgili bölümleri tarihsel betimleme çalışması olarak tasarlandı. Türk film müziği tarihi ile ilgili bilgiyi toplamak için daha önceki iki yöntem kullanıldı. Türk film tarihi hakkındaki yazılı kaynaklara ulaşıldı ve konuyla ilgili kişilerle görüşüldü. Ülkemizde ve yurt dışındaki film müziği bestecileriyle, sinema tarihçileriyle ve yönetmenlerle bağlantıya geçilerek film müziğinin oluşumu, işlevleri ve tarihsel gelişimi ve değişimi hakkında görüşleri alındı. Ayrıca bu konuyla ilgili kaynak oluşturabilecek tezler incelendi. Sinema ve müzik alanında değişimlerin film müziğine olan etkisi de göz önüne alınarak konu onar yıllık dönemler biçiminde ele alındı ve ele alınan dönemdeki sinema koşulları da sinemadaki müziği anlatırken belirtildi.
İncelemek için seçilen on filmin verileri Pınar’ın tezini hazırlaması sırasında toplandı. Kitabın bu bölümünde Pınar’ın tezinin verileri kullanıldı ve bulgularından faydalanıldı (Beşevli, 2002). Bu bölümü oluşturmak için şu yöntem kullanıldı: Filmler seyredildi ve müziğini yapan müzisyenler ile iletişim kurularak onlardan bilgiler elde edildi. Seçilen on film müziğinin film içine yerleşimi, tarzı, yönelimi, yapısı vb. hakkında hem yapımcılarla iletişimle hem de yapıtın içeriğine bakarak bilgiler elde edildi. Anket sorularında yapılandırılmış ve görüşmelerde ankete ek olarak, yarı-yapılandırılmış sorularla ayrıntılı bilgi elde edilmeye çalışıldı. Notası olmayan albümlerin ana teması veri oluşturması açısından notaya alındı. Film müziği üzerine yapılan biçim ve içerik analizi genel anlamda müzik analizi ile karıştırılmamalıdır. Film müziği, yapı ve işlev bakımından farklılıklar taşıdığından biçim ve içerik bu çalışmada konuyla özdeş bir bağlamda ele alındı ve terimlerin karşılıkları diğer çalışmalardan farklı olarak irdelendi. Biçim ve içerik analizi yapılırken önce müziğin biçimi, biçimi oluşturan müzikal yapı ile tanımlandı, çünkü genel anlamda müzik formu normları film müziğinin yapısına uymamaktadır. Ancak, uyan noktalar tespit edildiğinde salt biçimsel özellikler vurgulanmaktadır. Sonra, müzikal yapı incelenirken müziğin genel yapısını belirleyen ortak noktalar, kullanılan makamlar/tonlar, müziğin ritmik yapısı / usulü, soundtrackın genel müzik tarzı, albüm içinde yer alan müzik türleri ve soundtrackta yer alan parçalar hakkında genel bilgi verildi. Aynı anda, müziğin kim tarafından yapıldığı, kullanılan çalgılar, müzik oluşumunda kullanılan materyaller (çalgı, ses, teknik donanım vb.), müziğin notası, müziğin türü, tür içindeki dağılımlar (hangi tarzların ağırlıkta kullanıldığı vb.) film müziğini oluşturan biçimsel etmenler belirlendi. Müziğin kim tarafından yapıldığı müzikal yapıda özellikle önem taşır, çünkü film müziği bestecisinin genel müzik çalışmalarında tuttuğu yol, tarzı, stili, dünya görüşü kaçınılmaz olarak film müziğine de yansıyacaktır. Analizde müziğin filmde nasıl ve hangi işlevlere dayalı olarak yer aldığı tespit edildi. Bunu yaparken şu yol izlendi: Öncelikle soundtrackta yer alan parçalar hakkında genel bilgi başlığı altında, trackların yapısal özellikleri ile ilgili bilgiler verildi ve hangi müziklerin hangi başlık altında toplandığı tespit edildi. Ardından temaların ne gibi değişikliklerle karşımıza çıktığı ve soundtracktın kaç tracktan oluştuğu belirlendi ve tracklar arasında nasıl bir bağlantının bulunduğu tespit edildi. Daha sonra müziğin filmde kullanılış amacı (işlevi) filmde hangi sahnede kullanıldığına bakarak anlaşılmaya çalışıldı. Bunu yaparken müziğin filmde kullanımı sırasında film içinde kullanıldığı sahnede işlevini yerine getirip getirmediği sorgulandı. Bu tespitten hareket ederek film müziğinin, filmin konusuyla ne ölçüde örtüştüğü belirlendi. Bu yapılırken müzik parçası ve kullanılan sahne birlikte ele alındı. Böylece müziğin yerleşiminin hangi nedenle, nerede ve hangi müzikal yapıyla kullanıldığı belirlenmeye çalışıldı. Bu bölümde elde edilen veriler niteliksel olduğu için değerlendirme geleneksel nitelik araştırması biçiminde yapıldı.
Kitap araştırılan konunun ve araştırma tasarımının doğasına uygun bir şekilde birbirini takip eden ve destekleyen bölümlere ayrıldı. Bu bölümlerle kitap sekiz temel soruya cevap aramak için tasarlandı. İlk soru sinema, müzik, kültür, insan ve insan arasındaki bağla; bunu takip eden iki soru film müziğinin gelişmesiyle ve diğer beş soru da seçilen filmlerin öyküsel ve müziksel inşasının analiziyle ilgilidir.
Bu okuduğunuz birinci bölümde kitabın ele aldığı ve araştırdığı konu amaç ve önem de belirtilerek gerekçeli olarak açıklandı. Kitabın kuramsal yapısı belirlendi ve verilerin nasıl toplandığı (veri toplama yöntemi) açıklandı.
İkinci bölümde sinema, müzik, kültür, insan ve toplum arasındaki bağlar tartışıldı. Anlamada kolaylık sağlamak için, film müziğiyle ilgili önde gelen kavramlar açıklandı. Hem ürün hem de bilinç yönetimi aracı olarak sinema ve müzik irdelendi. Film ve film müziğinin hem film kurgusu bağlamında hem de filmin ve film müziğinin pazarlanması ve reklamı bağlamında birbirini nasıl destekledikleri incelendi. Sinema ve müziği anlamada kuram ve araştırmanın önemi üzerinde duruldu.
Sinema filminin üretiminde müziğin yeri, değişimi ve gelişimi ile ilgili sürecin anlaşılabilmesi için film müziği tarihçesinin bilinmesi gerekir. Filmde ses ve müziğin kullanımı ilk film gösterimleri ile birlikte başlamış ve günümüze kadar çeşitli evrelerden geçerek sinemanın vazgeçilmez parçalarından biri olmuştur. Kitabın üçüncü bolümü bu amaçla film müziğinin tarihsel gelişiminin nasıl olduğu sorusunu açıklamaya ayrıldı. Böylece tarihsel gelişim sorularının ilki olan film müziğinin gelişmesi ele alındı. Ülkemizde film müziği ile ilgili hiçbir inceleme olmaması, özellikle film müziği’nin nasıl geliştiği hakkında bilgi toplanması gereğini ortaya çıkardı. Bu bağlamda film müziği’nin tarihsel gelişiminin nasıl olduğu önem kazanmaktadır. Bu nedenle film müziğinin tarihsel gelişimi ve bu gelişimde soundtrack olgusunun çıkışı ve gelişmesinin doğası da irdelendi.
Türk film müzikleri üzerine yapılan kaynak araştırması sırasında, dağınık yerlerdeki bilgiler ötesinde, Türk film müziği tarihinin düzenli bir şekilde incelenmemiş olduğu ortaya çıktı. Dolayısıyla ülkemizdeki gösterimlerde film müziklerinin hangi tarihten itibaren kullanılmaya başlandığı, günümüze kadar ne gibi değişim ve gelişim çizgisi gösterdiği, film müziği yapısının ne tür oluşumlardan (sosyal, siyasal, yapısal vb.) etkilendiği, hangi bestecilerin nasıl çalışmalar yaptığı konularının incelenmesi gerekliliği belirdi. Bu gereksinimden hareket ederek, Türkiye’de film müziği olgusunun oluşumu ve günümüze değin gelişiminin nasıl olduğu sorusu ele alındı ve kitabın dördüncü bölümünde işlendi. Bu yapılırken yönetmen ve yapımcının film müziği oluşumu ve gelişmesi içindeki rolüne de değinildi.
Seçilen on filmin müziğinin incelenmesi için beşinci bölüm ayrıldı. 1995-2000 yılları arasındaki süreci inceleme nedeni, Türk filmlerinin sountracklarının satılmaya başladığı döneme işaret etmesinden dolayıdır. 1995 yılında “İstanbul Kanatlarımın Altında” filmiyle birlikte harekete geçtiği söylenen Türk sinemasının 90’lı yıllar sürecindeki durumu ve bu sürecin getirdiği etkiyle, filme olduğu kadar müziğine de yapılan promosyonun karşılık bulması sonucu soundtracklar daha önceki yıllarda karşılaşılmamış bir talep bulmuştur. Dolayısıyla sonraki yıllarda çekilen filmlerin soundtrackları de filmle aynı zamanda piyasaya sürülmeye başlamış; hatta bu durumu fark eden müzisyenler ve yapımcılar daha önceki yıllarda çekilen filmlerin müziklerini de bir araya getirerek albümleştirmişlerdir. Filmin ve soundtrack reklamının ve promosyonunun birlikte yapılması, film için bestelenen şarkıların günün popüler şarkıcıları tarafından seslendirilmesi ve bu şarkıların ayrı film müziğinin ayrı klipi yapılarak televizyonlarda gösterilmesi, artık ülkemizde de film müziğinin kendi başına bir sektör oluşturmaya aday olması gibi yeni oluşumlar ele alınan dönemde yoğunlaşmıştır. Dolayısıyla, bu dönemin önde gelen on filmi ele alındı ve her film birbirini tamamlayan beş temel soru grubu altında incelendi:
1. Film müziğinin filme yerleştirme biçimlerinin neler olduğu sorusu; film müziğinin filme nasıl yerleştirildiği ile ilgili çalışmalar oldukça sınırlı sayıdadır ve filmin yaratımında katkıda bulunanların tercihlerine bağlı değişiklikler göstermektedir.
2. Film müziği incelenirken onu diğer müziklerden ayıran ve ortak kılan özelliklerin ne olduğu sorusu;
3. Tür ve tarz ayırımının yapılmasıyla ilgili soru: Film müziği birçok türde ve tarzda yapılmaktadır. Henüz bu tür ve tarzların neler olduğu ile ilgili çalışma yapılmamıştır. Film müziğinin türünü ve tarzını belirleyen birçok etmen bulunmaktadır. Bu etmenlerin ne derecede türü ve tarzı belirlediği önem taşımaktadır.
4. Filmi üretenlerin (yönetmen, yapımcı vb.) film müziği üzerindeki etkisi sorusu: Filmin nasıl olacağında belirleyici rol üstlenen yönetmen, senarist ve yapımcının, filmin anlatımında işlevsel önemi olan müziğe etkisinin ne olduğu araştırılması gereken bir sorudur.
5. Müzik ve filmin uyumu sorusu: Film müziğinin, film anlatımında bütünleyici bir unsur olarak kullanıldığı bilinmektedir. Filmde işlenen konuyla, anlatılmak istenenle ya da yaratılmak istenen duyguyla müziğin ne ölçüde örtüştüğü sorusu önem kazanmaktadır.
Kitabın altıncı bölümünde bir sonuç sunuldu. Ardından önemli görülen dört ek ekler bölümünde verildi.
Kitap ayrıntılı kaynakçayla bitirildi.
irfan erdogan
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM I:
SORUN, AMAÇ VE YÖNTEM 9
BÖLÜM II:
SİNEMA, MÜZİK, KÜLTÜR, İNSAN VE TOPLUM 17
YAŞAM TARZI VE BİLİŞ BİÇİMİ OLARAK KÜLTÜR 19
SİNEMA: SATTIĞI ÜRÜN VE POPÜLER BİLİNÇ 33
POPÜLER ENDÜSTRİ VE ÜRÜN OLARAK MÜZİK 39
FİLM VE MÜZİK: KAVRAM VE İŞLEVLER 47
SİNEMA, MÜZİK, KÜLTÜR VE TOPLUM BAĞI 62
SİNEMA VE MÜZİĞİ ANLAMADA KURAM VE ARAŞTIRMA 73
BÖLÜM III:
FİLM MÜZİĞİ: TARİHSEL GELİŞİM 75
BÖLÜM IV:
TÜRK SİNEMASI VE FİLM MÜZİĞİ 99
SESSİZ SİNEMA DÖNEMİ VE MÜZİĞİN KULLANILIŞI 100
1930’LAR: SESLİ FİLMDE MÜZİK VE ŞARKILI FİLMLER 105
1940’LAR: TÜRK SİNEMASINDA GEÇİŞ DÖNEMİ 109
1950’LER: SİNEMACILAR DÖNEMİ 112
1960’LAR: YENİ KOŞULLAR VE ÇEŞİTLENME 119
1970LER: BUHRANA DOĞRU 126
1980’LER: 12 EYLÜL VE DURAKLAMADAN GERİLEMEYE 136
1990’LAR VE 2000’LER: YENİDEN YAPILANMAYA DOĞRU 142
BÖLÜM V:
ÖRNEK ON FİLMİN ANALİZİ 147
İSTANBUL KANATLARIMIN ALTINDA (1995) 148
EŞKIYA (1996) 154
AĞIR ROMAN (1997) 161
AVCI (1997) 170
KUŞATMA ALTINDA AŞK (1997) 179
HER ŞEY ÇOK GÜZEL OLACAK (1998) 186
HAREM SUARE (1999) 193
SALKIM HANIM’IN TANELERİ (1999) 201
GÜLE GÜLE (2000) 207
KAHPE BİZANS (2000) 213
BÖLÜM VI:
SONUÇ 221
EKLER 233
EK-1: TÜRK FİLM MÜZİKLERİ KRONOLOJİSİ 233
EK 2: PİVİO SCALZİ’NİN YANITI 243
EK 3: ARABESK FİLMLER KRONOLOJİSİ (1980 – 1990) 248
EK 4. ULUSLARARASI MEDYA: KİM NEYE SAHİP? 253
KAYNAKÇA 263
